Zofia Nałkowska (1884-1954)
Zofia Nałkowska (Rygierowa, Gorzechowska) urodziła się 10 listopada 1884 roku w Warszawie. Jej rodzice byli ludźmi wykształconymi i aktywnymi. Ojciec, Wacław Nałkowski (1851-1911), to wybitny geograf i pedagog, krytyk literacki i publicysta społeczny, autor wielu książek z dziedziny geografii (m.in. "Wielki Atlas Geograficzny Świata"), reformator szkolnictwa. Matka, również wszechstronnie wyedukowana, autorka podręczników i opracowań z zakresu geografii, wykładowca na Uniwersytecie Latającym, Anna (z domu Šafránková), pochodziła z Moraw. Nałkowscy, którzy latem wypoczywali w Wołominie, w końcu zbudowali sobie tam domek, nawet zamieszkali w nim na stałe, ale kiedy córki (Zofia miała siostrę Hannę, rzeźbiarkę) trzeba było posłać do szkoły, wrócili do Warszawy. Zofia zdobyła gruntowną wiedzę. Początkowo uczyli ją w domu rodzice, następnie ukończyła prywatną pensję Anieli Hoene, żony Miriama. Przez pewien czas sama była nauczycielką w pensji Emilii Pankiewiczowej. Bywała na wykładach z historii, geografii, ekonomii i językoznawstwa na tajnym Uniwersytecie Latającym. Przede wszystkim jednak uczyła się sama.

Pisał już jako dwunastolatka. Mając 14 lat zadebiutowała w "Przeglądzie Tygodniowym" jako poetka wierszem "Pamiętam". Inne utwory poetyckie publikowała w wielu stołecznych czasopismach, m.in. w "Chimerze". Wkrótce jednak skupiła się na prozie. W roku 1904 ukazała się powieść "Lodowe pola", potem "Kobiety" i "Książę". To utwory utrzymane raczej w klimatach młodopolskich, mające niewiele wspólnego z realnym życiem. Jednak to się powoli zmieniało, szczególnie po okresie I wojny światowej. Zainteresowała się psychiką człowieka, przedstawiała obyczaje, uczucia i relacje między ludźmi.

Dwa razy wychodziła za mąż. Pierwszym wybrankiem był Leon Rygier (1875-1948), poeta, publicysta i pedagog. Od razu założyli, że kiedyś mogą zechcieć się rozwieść, więc przeszli na kalwinizm. Małżeństwo faktycznie trwało tylko 5 lat, chociaż formalnie jeszcze przez prawie dekadę byli w związku. Rozwiedli się w 1918 r. Drugi mąż to Jan Jur-Gorzechowski. Był bojownikiem OB PPS, pułkownikiem WP - w okresie międzywojennym dowódcą żandarmerii, potem Straży Granicznej, w końcu został awansowany do stopnia generała. Mieszkali w Warszawie, Wołominie, Kielcach, Krakowie, Grodnie i pod Wilnem. Zofia rozstała się z nim w 1929 roku.

W okresie międzywojennym Nałkowska pracowała dla polskiego rządu, w Biurze Propagandy Zagranicznej. Była też m.in. wiceprezesem polskiego PEN-Clubu, członkiem Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich, posłanką do Krajowej Rady Narodowej i do Sejmu Ustawodawczego. Po II wojnie światowej pracowała w Międzynarodowej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce. Była redaktorem tygodnika "Kuźnica".

Efektem jej pracy w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich był tom wstrząsających opowiadań o ludobójstwie Medaliony (1946). Napisała także książkę biograficzną dla młodzieży Mój ojciec (1953), wybór Charaktery dawne i ostatnie (1948), zbiór esejów i szkiców Widzenie bliskie i dalekie (1957). Duże zainteresowanie wzbudziło opublikowanie części jej wspomnień Dzienniki czasu wojny (1970-2000). W 1956 wydano Pisma wybrane (tom 1-2, 1956).

Na podstawie własnej powieści "Granica" współtworzyła scenariusz filmu o tym samym tytule (1938) w reżyserii J. Lejtesa. W 1978 powstała druga wersja ekranowa tej powieści, wg scenariusza J. Hena, w reżyserii J. Rybkowskiego.

Pisarka zmarła 17 grudnia 1954 r. o godzinie 18, z powodu wylewu krwi do mózgu. Ostatnie chwile spędziła w lecznicy przy ul. Emilii Plater. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach.

Odznaczenia: Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1954, pośmiertnie), Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1952), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1930), Order Sztandaru Pracy I klasy (1949), Złoty Krzyż Zasługi (1946), Medal 10-lecia Polski Ludowej (1954, pośmiertnie), Złoty "Wawrzyn Akademicki" (1936), Nagroda państwowa I stopnia za całokształt twórczości literackiej w związku z 50-leciem twórczości, Państwowa nagroda literacka – dwukrotnie (1936 za Granicę, 1953 za całokształt twórczości), Nagroda miasta Łodzi (1929).

Na cześć pisarki jeden z kraterów na Venus został nazwany Nałkowska. Wiele ulic. szkół i placówek kultury w całej Polsce nosi imię Zofii Nałkowskiej. W Wołominie, w Domu nad Łąkami, znajduje się Muzeum Zofii i Wacława Nałkowskich.

Twórczość
Powieści: Kobiety (1906; pierwsza część, Lodowe pola, opublikowana została
w "Prawdzie" już w 1904), Książę (1907), Rówieśnice (1909), Narcyza (1911), Noc podniebna (1911), Węże i róże (1914), Hrabia Emil (1920), Na torfowiskach – pierwsza, niepełna wersja Domu nad łąkami (1922), Romans Teresy Hennert (1923), Dom nad łąkami (1925), Choucas (1927), Niedobra miłość (1928), Granica (1935), Niecierpliwi (1938), Węzły życia (1948), Mój ojciec (1953).
Dramaty: Dom kobiet (1930), Dzień jego powrotu (1931), Renata Słuczańska (1935).
Zbiory nowel, opowiadań i szkiców: Koteczka czyli białe tulipany (1909), Lustra (1914), Między zwierzętami (1915), Tajemnice krwi (1917), Charaktery (1922), Małżeństwo (1925), Księga o przyjaciołach (wraz z M. J. Wielopolską - 1927), Ściany świata (1931), Medaliony (1946), Charaktery dawne i ostatnie (1948), Widzenie bliskie i dalekie (1957).
Dzienniki (wyd. Czytelnik, Warszawa; wstęp, opracowanie i przypisy do wszystkich tomów - Hanna Kirchner): "Dzienniki czasu wojny" - pisane w latach II wojny światowej (wyd. 1970, wyd. II popr. i uzup. - 1972), Tom 1 - pisane w latach 1899-1905 (1975), Tom 2 - pisane w latach 1909-1917 (1976), Tom 3 - pisane w latach 1918-1929 (1980), Tom 4 - pisane w latach 1930-1939, cz. 1 i 2 (1988), Tom 5 - pisane w latach 1940-1944 (1996), Tom 6 - pisane w latach 1945-1954, cz. 1 i 2 (2000); cz. 3 (2001).