Jarosław Iwaszkiewicz, ps. Eleuter (1894-1980)

Jarosław (właściwie: Leon; oficjalnie Jarosław od 1945 r.) Iwaszkiewicz, pseudonim Eleuter, urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku koło Kijowa, zmarł 2 marca 1980 r. w Warszawie. Prozaik, poeta i eseista, tłumacz i librecista, współtwórca grupy poetyckiej Skamander, współpracownik Wiadomości Literackich, wieloletni redaktor naczelny miesięcznika Twórczość. Uczył się w Warszawie, potem w Elizawetgradzie (dziś Kirowohrad), a od 1909 r. w Kijowie, w liceum nr 4. W tym czasie podjął pierwsze próby twórcze, głównie komponując utwory muzyczne, ale także pisząc wiersze. Po maturze rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Kijowskim, których jednak nie ukończył. Studiował także w konserwatorium w Kijowie. Był korepetytorem w dworach polskich i rosyjskich. Wrażenia z tych czasów będą kanwą licznych późniejszych utworów.

Debiutował w 1915 wierszem Lilith w kijowskim piśmie "Pióro". Debiut książkowy to Oktostychy w 1919. W latach 1916-1918 był aktorem i kierownikiem literackim kijowskiego Teatru Studya S. Wysockiej. Wiosną 1918 r. wstąpił do 3 Korpusu Polskiego, po jego rozbrojeniu wrócił do Krakowa. W październiku 1918 przyjechał do Warszawy, związał się z grupą twórców skupionych wokół pisma "Pro arte et studio", wszedł w skład grupy literackiej występującej w kabarecie literackim "Pikador", następnie w skład grupy Skamander. W latach 1919-1920 był w zespole redakcyjnym "Zdroju", 1920-1922 redagował w "Kurierze Polskim" dział "Sztuka". Wiersze, prozę i recenzje publikował w "Kurierze Lwowskim" (1921-1922) i "Tygodniku Ilustrowanym" (od 1922). W 1921 założył wraz z przyjaciółmi eksperymentalny teatr artystyczny "Elsynor", w którym wystawiono sztukę Stanisława Ignacego Witkiewicza "Pragmatyści".

W 1922 r. ożenił się z Anną Lilpopówną, z którą miał dwie córki (Maria ur. w 1924 i Teresa ur. w 1928). W 1928 r. zamieszkał wraz z rodziną w Podkowie Leśnej, w posiadłości Stawisko. Dzisiaj znajduje się w niej muzeum.

W latach 1923-1925 był sekretarzem marszałka Sejmu, Macieja Rataja. Należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich. W latach 1924-1939 współpracował z "Wiadomościami Literackimi". Był sekretarzem w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, od 1925 członkiem Polskiego PEN Clubu. Brał czynny udział w pracach europejskiej unii intelektualnej oraz PEN Clubu. Utwory literackie i recenzje ogłaszał w "Pologne Littéraire" (1926-1935), "Muzyce" (1926-1937 z przerwami), "Pamiętniku Warszawskim" (1929-1931). W latach 1927-1932 pracował w Wydziale Prasowym MSZ jako kierownik referatu propagandy sztuki. Od 1927 pracował w dyplomacji. Pełnił obowiązki sekretarza ambasady RP w Kopenhadze (1932-1935) i Brukseli (1935-1936).

W czasie II wojny światowej działał w strukturach Polski Podziemnej. Współpracował z prof. Lorentzem przy ratowaniu zabytków kultury. Willa w Stawisku przez cały okres okupacji, a zwłaszcza po upadku Powstania Warszawskiego, była schronieniem dla wielu Polaków i Żydów zagrożonych aresztowaniem. Bywało, że ukrywało się tam ponad 40 osób.

W latach 1945-1946 był redaktorem naczelnym poznańskiego dwutygodnika "Życie Literackie", 1947-1948 - redaktorem tygodnika "Nowiny literackie". Poezję, prozę i recenzje publikował w "Odrodzeniu" (1945-1949), "Przekroju" (1945-1954) i "Kuźnicy" (1946-1949). Między 1945 i 1949 - kierownik literacki Teatru Polskiego w Warszawie. Od 1945 aktywnie działał w ZZLP (od 1949 ZLP) - był jego prezesem (1945-1946, 1947-1949, 1959-1980) i wiceprezesem (1949-1956). Wchodził w skład Zarządu Polskiego PEN Clubu (1950-1965 był jego wiceprezesem). W 1948 r., wraz z Jerzym Borejszą, uczestniczył w organizacji Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu, w 1950 był delegatem na II Światowy Kongres Pokoju. W 1952 r. został prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik". Od 1952, przez wiele kadencji, do końca życia, był posłem na Sejm PRL.

Publikował w "Nowej Kulturze" (1950-1956) i "Przeglądzie Kulturalnym" (1952-1954). Od lutego 1955 r. do śmierci był redaktorem miesięcznika "Twórczość". Od 1955 do 1979 r. miał cotygodniowy felieton w "Życiu Warszawy" ("Rozmowy o książkach") i przegląd tłumaczeń z literatur skandynawskich. W latach 1955-1957 ponownie został kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie. W 1960 wybrany do Zarządu Europejskiej Wspólnoty Pisarzy. Od 1965 był prezesem Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej, od 1966 przewodniczącym polskiego oddziału Stowarzyszenia Kultury Europejskiej (SEC). W latach 1970-1971 prowadził wykłady o literaturze polskiej na Uniwersytecie Warszawskim.

Jego działalność, w przeciwieństwie do twórczości, do tej pory nie jest oceniana jednoznacznie i budzi spore kontrowersje.

Jarosław Iwaszkiewicz, choć uważał się za homoseksualistę, był biseksualistą. Motywy homoseksualne występują zarówno w jego poezji, jak i prozie. Dalekim krewnym poety był kompozytor Karol Szymanowski. Iwaszkiewicz otrzymał tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego w 1971  r. i Jagiellońskiego w 1979 r. W 1936 r. odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury, w okresie powojennym Orderem Budowniczych Polski Ludowej. W 1952 otrzymał nagrodę państwową I stopnia. Pośmiertnie, w 1991 r. przyznano mu medal "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata".

Zgodnie z życzeniem, został pochowany w mundurze górniczym, na cmentarzu w Brwinowie pod Warszawą. Po śmierci pisarza w Stawisku, w jego willi, powstało Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.

Twórczość
Poezja: Oktostychy (1919), Dionizje (1922), Kasydy zakończone siedmioma wierszami (proza poetycka i wiersze – 1925), Księga dnia i księga nocy. Poezje (1929), Powrót do Europy (1931), Lato (1932-1933), Inne życie (1938), Wiersze wybrane (1946), Ody olimpijskie (1948), Warkocz jesieni i inne wiersze (1954), Ciemne ścieżki (1957), Dzieła. Wiersze (1958), Jutro żniwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970), Śpiewnik włoski (1974), Album Tatrzańskie (1976), Mapa pogody (1977), Śpiewnik włoski (1978), Muzyka wieczorem (1980).
Powieści, nowele i opowiadania: Zenobia Palmura (powieść poetycka – 1920), Legendy i Demeter (1921), Hilary, syn buchaltera (powieść – 1923), Siedem bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja (proza poetycka – 1924), Księżyc wschodzi (1925), Pejzaże sentymentalne (1926), Zmowa mężczyzn (1930), Panny z Wilka (1932), Czerwone tarcze (1934), Młyn nad Utratą (1936), Dwa opowiadania (1938), Pasje błędomierskie (1938), Stara cegielnia. Młyn nad Lutynią (1946), Nowa miłość i inne opowiadania (1946), Nowele włoskie (1947), Wycieczka do Sandomierza (1953), Ucieczka Felka Okonia (1954), Opowiadania. 1918-1953 (t. I-II – 1954), Opowieści zasłyszane (1954), Dzieła. Proza poetycka; Dzieła. Powieści, t. I-II; Dzieła. Opowiadania, t. I-II (1958), Tatarak i inne opowiadania (1960), Kochankowie z Marony (1961), Sława i chwała (t. I – 1956; t. II – 1958; t. III – 1962), Heydenreich. Cienie (1964), O psach, kotach i diabłach (1968), Ogrody (1974).

Dramaty: Kochankowie z Marony (1929), Lato w Nohant (1937), Maskarada (1939), Odbudowa Błędomierza (1951), Dzieła. Dramaty (1958).

Libretto: Król Roger (1926).

Wspomnienia: Książka o Sycylii (1956), Książka moich wspomnień (1957), Gniazdo łabędzi. Szkice z Danii (1962), Portrety na marginesach (2004).

Korespondencja: Jarosław Iwaszkiewicz, Teresa Jeleńska, Konstanty Jeleński, Korespondencja (2008).

Iwaszkiewicz w piosenkach: 1997: Grzegorz Turnau, Tutaj jestem – tekst utworu "Takiej drugiej nocy".