MUZEUM JANA KOCHANOWSKIEGO W CZARNOLESIE

Muzeum biograficzne poświęcone Janowi Kochanowskiemu, otwarte w roku 1961. Ekspozycja obejmowała wówczas hall i cztery pokoje. Od 1975 roku oddział Muzeum Okręgowego w Radomiu.

Siedzibą muzeum jest klasycystyczny, pochodzący z XIX wieku dwór Jabłonowskich. Został zaprojektowany przez Jakuba Kubickiego. Odbudowany po pożarze w 1904 r. przez kolejnego właściciela, Stanisława Zawadzkiego. Dwór murowany z cegły, tynkowany, parterowy, na wysokich piwnicach. W nim mieści się ekspozycja stała muzeum.

Jest to ekspozycja typu biograficznego, zajmuje 6 sal muzealnych o powierzchni 250 m². Zgromadzono wiele wydań dzieł poety, opracowania na temat jego życia i twórczości oraz niektóre bezpośrednio z nim związane pamiątki: dębowy fotel z herbem, obity skórą z wytłaczanym wzorem (kurdyban) oraz żelazne drzwi z inicjałami i herbem Korwin, pochodzące prawdopodobnie ze skarbczyka spalonego w roku 1720 dworu poety.

Z okazji jubileuszu 475. rocznicy urodzin w 2005 roku odnowiono kaplicę Kochanowskich i zaprezentowano nowe wystawy: "Rzeczpospolita Babińska" i "Mały Wawel".

Wystawa główna znajdująca się w reprezentacyjnej, parterowej części dworku, nosi tytuł  Jan Kochanowski – duch miejsca i klimat epoki.  Rozpoczyna się w hallu, przybywających do muzeum gości symbolicznie wita z gobelinu Krystyny Czarnockiej “czarnoleski gospodarz” wraz ze stojącą u jego boku córką Urszulką. Hall uzupełnia portret Jana Kochanowskiego, pędzla Jerzego Mecha oraz pseudorenesansowy stół z marmurową mozaiką. Na ścianie znajdują się między innymi cytaty z Horacego, Dmochowskiego oraz króciutki biogram poety. Pierwsza sala wprowadza widza we wspaniały wiek XVI. Pokazuje przemiany jakie w tym czasie zachodziły, w życiu codziennym, sztuce  i kulturze w Polsce i Europie.
Sala druga prezentuje twórczość poety w okresie dworskim. W gablotach dawne wydania dzieł: Fraszki, Treny, Zuzanna, Szachy. Trzecia sala to ekspozycja okresu czarnoleskiego. Otwiera ją motto z fraszki  Na dom w Czarnolesie. W gablocie przekład Psałterza z 1617 roku, wraz z melodiami Mikołaja Gomółki. W sali tej zobaczyć można dwie kopie obrazów Jana Matejki  Kochanowski nad trumną Urszulki oraz Portret Jana Kochanowskiego. W centralnej części sali mieści się znana i cenna rzeźba Zygmunta Trembeckiego Jan Kochanowski z Urszulką. Sala czwarta wprowadza w tematykę obywatelską i patriotyczną której, literackim świadectwem jest „Odprawa posłów greckich”. Kolejna z sal to „gabinet poety”, bardzo swobodny przekaz na temat pomieszczenia, które zapewne było w czarnoleskim dworku. Ma ona na celu skupienie uwagi widza, wywołanie refleksji nad niezwykłością i wielkością jego arcydzieł . Od 2005 roku gabinet jest odmiennie zaaranżowany, ma charakter jakby sceny teatralnej. Rozgrywająca się tu scena, dzieje się po śmierci Urszulki. Tłem jest obraz Hilarego Gilewskiego, według rysunki Juliusza Kossaka Jan Kochanowski – Tren X.  Za stołem zrekonstruowana w pełnoplastyczny sposób siedząca postać poety, obok  z tacą w ręce żona Dorota z Podlodowskich Kochanowska oraz dwie ich córki.

W gabinecie zobaczyć można  słynny czarnoleski fotel, nad nim półka w stylu epoki z dziełami Jana Kochanowskiego, rekonstrukcja zegara godzinowego oraz szesnastowieczna, drewniana  rzeźba “Złożenie do grobu”. Przed gabinetem znajduje się wykonana w brązie “Głowa Jana Kochanowskiego” Xawerego Dunikowskiego. Wnętrze gabinetu ogląda się zza szyb, które tworzą formę przezroczystych, szklanych ekranów, zainstalowanych z dwóch stron pomieszczenia. Obok gabinetu znajduje się wąski korytarz z umieszczonymi na ścianach cytatami “poetyckich następców” Kochanowskiego, dla których był wzorem i często niedoścignionym mistrzem. Tych wszystkich, którzy czerpali wzory i natchnienie z „czarnoleskiej szkoły poetyckiej”. Znaleźć można tu fragmenty utworów Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida, Bolesława Leśmiana, Mieczysława Jastruna i innych.
Ostatnia z sal pokazuje poetę nieśmiertelnego, jego kult oraz tradycję czarnoleską w kulturze polskiej. W sali tej obejrzeć można obraz Karola Millera Odwiedziny w Czarnolesie, z 1877 roku; obraz ilustruje legendę o pobycie kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego w Czarnolesie. Na obrazie widzimy czarnoleskiego gospodarza, w otoczeniu rodziny i licznego dworu  w momencie przybycia dostojnego gościa.  Po lewej stronie obrazu przedstawiona jest postać Jan Zamoyskiego. Przybywającego  w towarzystwie Andrzeja Kochanowskiego – brata poety,   również literata. W sali eksponowane są  fragmenty portalu z sycyńskiej kaplicy Kochanowskich. Na ścianach liczne cytaty. Ekspozycję zamyka gobelin Danuty Paprowicz-Michno Humanista z Czatnolasu. W piwnicach dworku, w dwóch salach zobaczyć można wystawę  Rzeczpospolita Babińska, której temat związany jest z aktywną działalnością poety, w  swoistego rodzaju stowarzyszeniu społeczno-literackim.

Zespół dworski otoczony jest przez park krajobrazowy z I połowy XIX wieku, zaprojektowany przez Józefa Stichego w stylu angielskim, przebudowany na początku XX wieku przez Stefana Celichowskiego. Ogród dendrologiczny w Czarnolesie powstał w połowie XIX stulecia, ukształtował go w modnym wówczas stylu krajobrazowym czeski ogrodnik i planista Józef Stichy. Komponując park w projektowany układ wkomponował istniejące drzewa oraz pamiętające czasy  Kochanowskiego stawy. O czarnoleskim ogrodzie w 1847 roku pisał Kryspin Świerzyński: “Ogród tutejszy liczyć się może do piękniejszych: wielka rozmaitość kwiatów; stare drzewa, altanki wyłożone korą brzozowa i trafne urządzenie klombów i trawników bardzo go ozdobnym czynią”. We wschodniej części parku zaprojektował aleję wysadzaną lipami, która doprowadza do miejsca gdzie rosła słynna lipa [21°42′41,3′′E; 51°25′49,0′′N] i leży legendarny kamień z czasów poety. Owemu kamieniowi, który ma bardzo oryginalny kształt ławy ze spłaszczonym siedziskiem, przypisuje się tę niezwykłą moc, że jeżeli ktokolwiek, chociaż przez chwilę, na niej usiądzie, będzie natchniony weną poetycką.

W 1907 roku Stefan Celichowski rozwinął założenia Stichego, wyraźniej podkreślił elementy geometryczne z długą aleja wjazdową i owalnym podjazdem oraz z odchodzącymi od podjazdu alejkami wewnętrznymi, okalającymi kompozycje stawy, grupy drzew i krzewów. Park otoczony jest od zachodu, północy i południa (w ostatnich latach zrekonstruowany) sadem owocowym. Granicę parku wyznaczają, tworząc wiatrochronne szpalery: graby, lipy, jesiony i świerki. Po prawej stronie od wejścia do dworu stoi budynek Dawnej Oficyny Dworskiej [21°42′37,2′′E; 51°25′50,5′′N] 

Kaplica [21°42′38,9′′E; 51°25′49,4′′N] 
Czarnoleską kaplicę ufundowała w 1826 roku Magdalena Lubomirska, według projektu Władysława Czarnowskiego. Z bliżej niewiadomych powodów projektu tego nie ukończyła, dokonała tego jej córka, Teresa z Lubomirskich Jabłonowska. Kaplica została wzniesiona na legendarnych szczątkach “domu Jana Kochanowskiego”. Budowę kapicy ukończyła w 1836 roku, w tym też roku została poświęcona; pierwszą mszę świętą odprawił ksiądz Kłomnicki, proboszcz gródecki. Budynek został wzniesiony na planie litery „L”.  Księżna Jabłonowska zadbała w sposób szczególny o kult poety w Czarnolesie, kolekcjonowała dawne wydania jego dzieł, konserwowała i przechowywała pamiątki po nim. To właśnie kaplica była pierwszą salą wystawową, gdzie prezentowane były pamiątki związane z autorem Piesni.
W 2005 roku z okazji 475. rocznicy urodzin Jana Kochanowskiego w nowo wyremontowanej kaplicy, uroczyście otwarta została  wystawa Mały Wawel, omawiająca ważny okres życia Jana Kochanowskiego -  jego pobyt na dworze króla Zygmunta Augusta.

4. Do Muzeum doprowadza długa aleja dojazdowa z grupą starych dębów i buków, która przechodzi w kolisty podjazd. Centrum stanowi gazon, pośrodku pomnik Jana Kochanowskiego dłuta Mieczysława Weltera.